Teatr lalek – rodzaj
teatru
, w którym zamiast aktorów w spektaklach grają lalki.
Głównym środkiem wyrazu jest lalka teatralna animowana przez aktora-lalkarza, najczęściej ukrytego za parawanem, czasem występującego razem z lalką na scenie. Lalki mogą też być poruszane przez mechanizm (mechaniczny teatr lalek). Podstawowe typy lalek teatralnych: pacynka, kukiełka, jawajka, marionetka, lalka cieniowa.
Od
lat 80.
największymi ośrodkami sztuki lalkarskiej w Polsce są
Białystok
,
Bielsko-Biała
,
Toruń
i
Wrocław
.
Historia
Teatr lalek wywodzi się z obrzędów kultowych, najwcześniejsze jego ślady znajdujemy w starożytnym
Egipcie
, później w
Azji
,
Europie
i na kontynencie
amerykańskim
. Teatr lalek rozwijał się równolegle z teatrem żywego aktora i przechodził te same fazy rozwoju. W starożytnej Europie uprawiany w
Grecji
i
Rzymie
, w
średniowieczu
przedstawiał repertuar religijny (m.in. misteria na Wielkanoc i Boże Narodzenie) oraz świecki.
Według legend z czasów starożytnych Indii pierwszego lalkarza i lalke stworzył
Brahma
jako rozrywkę dla swej żony
Saraswati
. Jednakże gdy Saraswati zaniedbała swoje obowiązki ze względu na ciągłe oglądanie przedstawień Brahma zesłał lalkarza i jego lalkę na ziemię. Historyczne początki tej sztuki w Indiach sięgają
VI wieku p.n.e.
. Sztuka ta rozwijała się tutaj w dwu nurtach - trójwymiarowych marionetek i płaskich lalek teatru cieni[1].
W okresie renesansu i baroku stworzył własnych bohaterów
komedii dell'arte
, którzy stali się typowymi postaciami tego teatru w swoich krajach, np.: Pulcinella we
Włoszech
,
Poliszynel
we
Francji
, Punch w
Anglii
, Hanswurst i
Kacperek
w
Niemczech
itp.
W znacznym stopniu do rozwoju teatru lalek przyczynili się romantycy pisząc sztuki i traktaty o tym teatrze (m.in.
H. von Kleist
,
J.W. Goethe
,
G. Sand
). W połowie XIX w. dostrzeżono dydaktyczne i wychowawcze możliwości teatru lalek i zaczęto tworzyć repertuar adresowany do dzieci (1858 w Monachium pierwszy stały teatr lalek dla dzieci J. Schmida i F. Pocciego, 1900 w Warszawie – Teatr Lalek M. Weryho).
Duże zainteresowanie okazali teatralnej lalce moderniści, futuryści, pisząc dla teatru lalek dramaty (np.
M. Maeterlinck
,
F. Wedekind
,
A. Schnitzler
), szukając w nim idealnego aktora (m.in.
E.G. Craig
,
W. Briusow
,
A. Bieły
,
W. Meyerhold
). Na początku XX w. wykorzystaniem lalki w teatrze zainteresowali się plastycy i architekci, jak E. Autant, który wraz z żoną, aktorką L. Larą, założył teatr Art et Action (1914). W 1929 na zjeździe w Pradze powstała Międzynarodowa Unia Lalkarska (UNIMA).
W XX w. coraz częściej w teatrze lalek spotyka się obok lalki – aktora lub maskę, animatorzy często odkrywają swój warsztat wychodząc zza parawanu, rozwija się tzw. teatr przedmiotu, w którym przedmioty otrzymują funkcję postaci scenicznych.
Początki polskiego teatru lalek sięgają XV w. i wiążą się z szopką, a pierwszym wymienianym lalkarzem jest Waśko z Wilna. Na ziemiach polskich między XVI a XIX w. działało wiele zespołów lalkarskich, zarówno polskich jak i cudzoziemskich. W XVIII w. stałe teatry lalek działały na dworach magnackich (np. w
Białej Podlaskiej
, w
Słucku
u H. Radziwiłła).
Istniały też teatry uliczne, np. "chodzenie z szopką", która czasem spełniała funkcje polityczne, jak szopka Baraniego Kożuszka (1794), ścinająca na gilotynie głowy zdrajców z konfederacji targowickiej. Swoistą odmianą szopki stały się lalkowe programy satyryczne, m.in. przedstawienia
Zielonego Balonika
w Krakowie (1906-1912),
Cyrulika Warszawskiego
w Warszawie (1922-1939).
Na początku XX w. powstały pierwsze stałe teatry dla dzieci: Teatr Lalek M. Weryho (1900-1904), Teatr Kukiełek M. Dienstla-Dąbrowy (1910-1912). W dwudziestoleciu międzywojennym powstawało coraz więcej teatrów lalek dla dzieci, m.in.: Teatr Miniatur w Krakowie S. Polony-Polońskiego, Teatr Błękitny Pajac w Poznaniu, Teatr Kukiełek Baj w Warszawie.
Po II wojnie światowej powstało 27 teatrów lalek, których głównym założeniem programowym był repertuar dla dzieci. Największą popularnością cieszyły się m.in.: Teatr Lalki i Aktora Groteska w Krakowie (1945), Teatr Marionetek w Poznaniu (1945), Teatr Lalek Banialuka w Bielsku-Białej (1947), Teatr Lalek Arlekin w Łodzi (1948), Teatr Lalka w Warszawie (1948).
W latach 70. ważnymi ośrodkami lalkarskimi stały się Białystok (por.
Jan Wilkowski
) i Wrocław, gdzie oprócz teatrów lalkowych są wydziały lalkarskie PWST. W latach 90. zaczęły powstawać prywatne teatry lalek, m.in. Towarzystwo Wierszalin (1991), Teatr 3/4-Zusno (1992). Większość teatrów lalek stara się realizować także repertuar dla dorosłych.
Teatry lalek w Polsce
Przypisy
- ↑ Praca zbiorowa, 2005, Wielka Historia Świata - Cywilizacje Azji - Dolina Indusu - Indie - Kambodża, t.5, Polskie Media Amer.Com, ss. 74, .